Dziedziczenie ustawowe i testamentowe

Zgodnie z definicją zawartą w kodeksie cywilnym, z chwilą śmierci, prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą na jedną lub kilka osób. Nie dotyczy to jednak tych praw i obowiązków, które są ściśle związane z osobą zmarłego, jak też praw, które z chwilą jego śmierci przechodzą na ściśle oznaczone osoby, niezależnie od tego czy są one spadkobiercami, czy też nie.

Spadkobierca nabywa spadek z chwilą jego otwarcia tzn. z chwilą śmierci spadkodawcy. Z uwagi na fakt, że powołanie do spadku może wynikać z samej ustawy albo z testamentu, prawo polskie wyróżnia tzw. dziedziczenie ustawowe oraz dziedziczenie testamentowe.

Zgodnie z definicją kodeksową, dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał do całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą. Z kolei dziedziczenie ustawowe co do części spadku, o ile nie zachodzą przewidziane prawem wyjątki, następuje wówczas, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał co całości spadku, nie chce lub nie może być spadkobiercą.

Ustanawiając instytucję dziedziczenia ustawowego, ustawodawca wyróżnił kilka grup tzw. spadkobierców ustawowych. Zgodnie z dokonanym podziałem, w pierwszej kolejności do spadku powołane są z ustawy dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Osoby te dziedziczą w częściach równych, aczkolwiek część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż ¼ całości spadku.

W braku zstępnych spadkodawcy, do spadku z ustawy powołani są małżonek i rodzice zmarłego. Udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy wraz z małżonkiem spadkodawcy, wynosi ¼ całości spadku. W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy, cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych.

Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych. Natomiast jeżeli którekolwiek z rodzeństwa nie dożyło otwarcia spadku pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym.

Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku i brak jest rodzeństwa spadkodawcy lub ich zstępnych, udział spadkowy rodzica dziedziczącego wraz z małżonkiem spadkodawcy wynosi połowę spadku. Tyle samo wynosi udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa spadkodawcy. W braku zstępnych spadkodawcy, jego rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych, cały spadek przypada małżonkowi spadkodawcy.

Ustawodawca wyraźnie wskazał także, że niektórych przypadkach może dojść do dziedziczenia jeszcze innych osób tj. np. dziadkowie spadkodawcy, ich zstępni, czy pasierbowie. Dopiero wówczas, gdy nie ma żadnej z kategorii spadkobierców wprost wskazanych przez ustawodawcę, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy.

Drugim rodzajem dziedziczenia przewidzianym przez ustawę, jest tzw. dziedziczenie testamentowe. Co ważne, testament może zawierać rozrządzenia na wypadek śmierci, które dotyczą tylko jednego spadkodawcy, a spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia.

Spadkodawca zgodnie ze swoja wolą może powołać do całości lub części spadku jedną lub kilka osób. W takich okolicznościach nie dochodzi do tzw. dziedziczenia ustawowego, o którym pisałam powyżej, co nie oznacza jednak, że osoby, które należą do kręgu tzw. spadkobierców ustawowych, zawsze są w takiej sytuacji pozbawione wszelkich praw do spadku. Ustawodawca przewidział bowiem pewne instytucje prawne, które po spełnieniu określonych przesłanek, umożliwiają takim osobom skuteczne dochodzenie swoich roszczeń. Każdy taki przypadek będzie jednak wymagał przeprowadzenia analizy i zastosowania odpowiednich regulacji prawnych.

Stan prawny na 10.09.2020 r.